مقدمه
قران کریم
مباحث تربیتی و آموزشی را برای همه انسانها مطرح می‌کند ، نه زن یا مرد یا گروه و
دسته ای خاص و برای اینکه این مباحث آثار ویژه خود را داشته باشند، از روش الگویی
استفاده می‌نماید.چرا که روش الگویی یکی از موثرترین شیوه هاست. عملی ترین و پیروز
مندانه ترین وسیله تربیت، با یک نمونه عملی و سرمشق زنده است. سرمشق و الگو به
مردم عرضه می‌شود تا مردم همانند صفاتش را در خود تحقق بخشند و به رنگ آن نمونه
واقعی درآیند، هرکس به اندازه ظرفیت و استعدادش از آن شعله فروزان نوری دریافت می‌کند
و تا آنجا که توانایی دارد برای رسیدن به قله کمال از کوه دانش و فضیلت بالا می‌رود.
اینها ازاین جهت است که اسلام سرمشق
دادن را بزرگترین وسیله تربیت می‌داند و پایه روش تربیتی خود را بیش از هر چیز بر
این روش استوار می‌سازد. (عباسی مقدم ، 1379 ، ص 23) زنان الگو در قرآن در حوزه
های مختلفی معرفی شده اند و زن الگو در قران فقط برای زنان الگو نیست ؛ برای همه مردان و زنان الگو است.این از آن روست
که درس آموز جان آدمی است و جان از آن جهت
که موجودی مجرد است ، نه مذکر دارد و نه مونث .(جوادی آملی ، 1381، ص 64). خداوند
در سوره مبارکه تحریم حضرت آسیه (سلام الله علیها) را برای همه مومنین به عنوان
الگو و نمونه معرفی می‌کند: « و ضرب الله مثلا للذین آمنوا إمرأت فرعون إذ قال رب
ابن لی عندک بیتا فی الجنه ...» (تحریم /11) ایشان از جنبه های مختلفی برای همه
انسانها و مخصوصا زنان الگو هستند.اما با توجه به شرایط ویژه ای که ایشان داشتند و
در دل ظلم و طاغوت به سر می‌بردند سبب شده تا در حوزه مقاومت در برابر ظلم و طاغوت
به عنوان الگو مطرح شوند.تا کنون پایان نامه هایی درباره شخصیت حضرت آسیه (سلام
الله علیها) نگاشته شده است از جمله بررسی شخصیت الگویی آسیه از دیدگاه آیات و
روایات خانم فاطمه یزدان مدد و پایان نامه بررسی و تحلیل شخصیت آسیه در آیات و
روایات که به بررسی شخصیت این بانوی بزرگ در همه ابعاد پرداخته اند . اما در پژوهش حاضر
که به شیوه توصیفی با استفاده از اطلاعاتی که به بصورت کتابخانه ای گردآوری
شده است به بررسی ویژگی های ایشان به عنوان الگوی زنان مقاوم از دیدگاه قرآن کریم
می‌پردازیم.
جایگاه الگو
برای تربیت
از شیوه های گوناگونی می‌توان بهره جست که یکی از مهمترین آنها ، روش الگویی است
که از آن با عناوین الگوسازی ، اسوه سازی ، ، ارائه اسوه ها ، قدوه ها، اسوه پذیری
و الگو گیری یاد می‌شود.روش الگوئی ، از شیوه های عینی و کاربردی تعلیم و تربیت
است.(اعرافی ، 1372، ص 234 ) تأثیر شخصیت الگوها در شکل گیری رفتار و تثبیت شخصیت
اخلاقی و ، اجتماعی افراد بسیار مهم است. این روش که بطور غیر مستقیم و از طرق مشاهده صورت می‌گیرد
از موثرترین ، انواع یادگیری است.الگوپذیری انسان و تأثیر الگوها ، یک امر طبیعی
است که از نیروی تقلید نشأت می‌گیرد.(امینی ، 1372، ص 98 ) جایگاه الگوی عملی در
مکاتب الهی که رسالت اصلی آنها ، تعلیم و تربیت است به اندازه ای برجسته است که
خداوند در طول تاریخ همواره برای هدایت هر قومی یک الگوی عملی به عنوان پیامبر یا
امام فرستاده تا مردم به این وسیله هدایت شده به کمال دست یابند.(مهدوی زاده ،
1382، ص 85 ) خداوند در قرآن کریم الگوهای متعددی را معرفی نموده و انسان را به
تبعیت از آن ها فراخوانده است.زیرا قرآن سرمشق دادن را بزرگترین و موثرترین وسیله
تربیت می‌دانداز این رو پایه روش تربیتی خود را بیش از هر چیزی بر این شیوه استوار
کرده است.
اقسام الگو در قران کریم
الگوها در
قرآن به دو دسته عینی و عملی (مجسم) و
علمی تقسیم می‌شوند.الگوها در قرآن گاه با ذکر نام (احزاب / 21 و تحریم / 11 ) و گاه
بدون ذکر نام (مائده / 55 ) مطرح شده اند.اما در هر دو موضع آن را عینی و مجسم می‌سازد.گاه
با بیان ویژگی های مثبت یا منفی افراد و به قصد عبرت گیری آنها را معرفی می‌کند
(مومنون / 1و2) و شخص یا قوم و قبیله ای خاص مقصود نمی باشد ، بلکه منظور بیان
دستور العمل کلی برای انتخاب الگوهای شایسته یا پرهیز و رد چهره های ناشایست است.
نکته مهم این است که قرآن در حوزه های مختلف عبادی ، فرهنگی ، اخلاقی ، اعتقادی ،
اقتصادی ، سیاسی ، و... الگو دهی می‌کند.یکی
از الگوهایی که در قرآن در حوزه مقاومت و استواری مطرح شده است آسیه همسر فرعون
است.آسیه الگوی تمام عیار مقاومت و ایستادگی در مقابل ظلم و طاغوت است.چرا که
زمانی که از خدا خواست که « خدایا خانه ای برای من در نزد خودت در بهشت بساز و مرا
از فرعون و عملش نجات بخش نه تنها دعای او را مستجاب نمود ؛ بلکه او را در ردیف
برترین زنان عالم و بهترین الگوهای انسانیت قرار داد.همچنانکه پیامبر اکرم (ص)
فرمود: « افضل النساء أهل الجنه خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد و مریم بنت
عمران و آسیه بنت مزاحم إمرأه فرعون»(سیوطی ، 1404ق ، ج6 : ص 246)
سمیای آسیه همسر فرعون
آسیه همسر
شخص طغیانگر و سرکشی بود به نام فرعون ، که در رأس گروهی به نام قبطیان ، صاحب
قدرت و شوکت بوده و در سرزمین مصر حکومت می‌کرد ، اما خودش فردی مومن به رسالت
حضرت موسی (علیه السلام) بود ، پیامبری که مأمور شد به سراغ فرعون برود و وی را را
به دین توحید دعوت نماید و از ظلم و جنایت به مردم بی گناه بازدارد ؛ (ابن عاشور ،
بی تا ، ج 28 : ص 337 ) پس آسیه در اولین اعلان رسالت و اعجاز حضرت موسی پیامبر
اوالعزم الهی برای فرعون ، به او ایمان
آورد.(طباطبایی ، 1417، ج14 : ص 145)
از رسول خدا
(ص) نقل شده است : در قیامت آسیه (سلام الله علیها) با هفتاد هزار حوریه با
پرچمهای تسبیح به استقبال سرور زنان ، حضرت زهراء(سلام الله علیها) ، می‌آید.(دستغیب
شیرازی ، بی تا ، ص 121)
شیخ صدوق در
خصال می‌فرماید : جابرن عبدالله انصاری می‌گوید : پیغمبر (صلی الله علیه و آله )
فرمود : « سه نفر در یک چشم بر هم زدن هم به وحی (ایمان به مبدأ و معاد )کافر
نشدند : مومن آل فرعون ، علی ابن ابیطالب (علیه اسلام) ، آسیه (سلام الله علیها) »
(صدوق ، بی تا ، ج1 : ص 190)
در باره اصل
و نسب آسیه در کتب تاریخی و تفسیری نظریاتی بیان شده است که تقریبا محتوای آنها
شبیه به هم می‌باشد و شاهد اختلاف جزئی نیز هستیم. از جمله می‌توان گفت : آسیه
دختر مزاحم ، از زنان بنی‌اسرائیل ، از بهترین زنان و از دختران انبیاء است.(قمی ،
بی تا ، ج 1 : ص 92 ) آسیه از نژاد بنی‌اسرائیل و از نوه های پیامبران است
.(اشتهادردی ، 1378 ، ص 293 ) همچنین گفته شده است که آسیه دختر مزاحم بن ریان بن
ولید بوده است ریان بن ولید از فرعون های مصر و پادشاه زمان پیامبری حضرت یوسف
بوده است .(مجلسی ، ج 13 ، ص 50)برخی او را عمه موسی دانسته اند.(اندلسی، 1420،
ج10، ص 216) نسب آسیه هرچه باشد مهم نیست ، مهم عملی است که او انجام داده است و
به عنوان الگو مطرح شده است.
با توجه به
شرایطی که آسیه در آن زندگی می‌کرد ، لازم
است ابتدا شخصیت ایمانی ایشان را مورد بررسی قرار داد سپس به شاخصه های مقاومت
ایشان به عنوان الگوی زنان مقاوم پرداخت:
ویژگی های ایمان آسیه (سلام الله علیها)
در مورد
چگونگی ایمان آوردن آسیه به حضرت موسی (علیه اسلام) اقوال مختلفی وجود دارد اما
آنچه مسلم است این است که ایشان بطور پنهانی ایمان آورد و سال ها مخفیانه خدا را
عبادت می‌کرد و ایمانش را اظهار نمی کرد. آسیه عملا خود را از فرعون کنار می‌کشید
و دم از موسی می‌زد.آن چیزی که به عنوان منشاء ایمان آسیه ذکر شده است ، کمال و
تعالی ایشان می‌باشد.اما چگونه ایشان به این کمال و تعالی رسیده است؟در این جا به
برخی از این عوامل اشاره می‌شود:
علم و معرفت
: آسیه با علم و آگاهی که برایش حاصل گردید پی به حقانیت ، موسی برده و نور ایمان
در وجودش روشن گردید آیه شریفه « الذی انزل علیک الکتاب .....» (آیه 7 آل عمران )
گواهی می‌دهد که معرفت و آگاهی یکی از سرچشمه های مهم ایمان است و ایمانی که بدین
وسیله حاصل می‌شود ، بسیار عمیق و ریشه
دار خواهد بود.(مکارم شیرازی ، 1377، ج1 : ص 73)
داشتن فطرت
پاک و زمینه هدایت : آسیه دارای ضمیر و فطرت پاک بود.همین که یک قدم در مسیر حق و
حقیقت برداشت خداوند نیز در مقابل ، چشمه
های حکمت و معرفت را در قلبش جاری ساخت.(جلالوند ، 1380، ص 44 ) او در همان آغاز و
بدون اینکه تحت هدایت پیامبری از پیامبران قرار گیرد ، با هدایت فطری خویش نهایت
خلوصش را به نمایش گذاشت. (گرجی ، 1376 ، ص 87 ) آن هنگام که در جریان نجات موسی
به فرعون گفت : « قرت عین لی و لک لاتقتلوه عسی أن ینفعنا أو نتخده ولدا....» (آیه
9 ، سوره قصص) خداوند متعال به برکت این گفتار آسیه ، او را هدایت کرده و به صراط
مستقیم راهنمایی فرمود.(ابوالفتوح رازی ،1408 ،
ج 15 : ص 101)
دعا و تضرع
خالصانه: آسیه در همه حال با تضرع خدا را می‌خواند و نجاتش را تمنا می‌کرد.چنان که
در سوره تحریم آیه 11 ، خداوند او را به
ایمان و تضرع به پروردگارش وصف می‌کند که از او ، نجات از فتنه های فرعون و اعمال
خبیثش و نیز فتنه های همه ظالمان را تقاضا می‌کند. پس خداوند نیز دعایش را اجابت
نمود و او را از همه ی این فتنه ها رهایی بخشید .(آل سعدی ، 1408، ص 1052) با توجه
به شخصیت ایمانی آسیه می‌توان به ویژگی
های ایشان به عنوان الگو پرداخت ، همانطور
که خداوند در قرآن کریم از ایشان بعنوان الگو برای همه مومنان از زن ومرد یاد کرده
است و وی را در اسوه بودن هم سنگ حضرت مریم (سلام الله علیها) قرار داده است: « و
خداوند برای مومنان به همسر فرعون مثل زده است..... و همچنین به مریم دختر عمران
.....» (سوره تحریم / 11) .با توجه با
محیطی که آسیه در آن زندگی می‌کرد می‌توان ایشان را الگوی مقاومت در برابر ظلم و
کفر و طاغوت دانست. در اینجا به مهمترین شاخصه های مقاومت ایشان بعنوان الگوی
مقاومت می‌پردازیم:
شاخصه
های مقاومت آسیه(سلام الله علیها)
الف. اعتقاد
محکم و خلل ناپذیر: یکی از دلایل ایمان آسیه معجزه موسی بود. آسیه پس از شنیدن
جریان معجزه عصای حضرت موسی (علیه السلام) به وی ایمان آورد..اما همسرش فرعون وی
را شدیداً مورد شکنجه قرار می‌داد تا دست از آیین موسی بردارد.ولی آسیه در برابر
این فشارها و تهدیدها با استقامت تمام ایستاد و هرگز تسلیم خواسته فرعون نشد؛ چرا
که او تقرب به درگاه خدا را بر نزدیک بودن به فرعون و دستگاهش ترجیح می‌داد و در
برابر این تهدیدها ، با کلمات توحیدی ، حقیقت خویش را هویدا ساخت. قرآن از زبان
آسیه می‌فرماید: « پروردگارا ! برای من خانه ای در بهشت در جوار خودت بنا کن....»
(تحریم /11)خداوند نیز دعایش را اجابت فرمود و وی را از فتنه های ظالمان رهایی
بخشید و او را به کمال نهایی خود رساند..(آل سعدی ، 1408، ص 1052 )و این دعا و
تضرع منشأء ایمان و اعتقاد محکم ایشان می‌باشد.
ب. بیزاری
از ظالمان و فرعونیان : آسیه از تمام لذت هایی که در دربار فرعون وجود داشت ، با
تمام وجود چشم پوشید و در برابر فرعون ظالم سر تسلیم فرود نیاورد ، بلکه توجه خویش
را به کرامات و رضایت الهی سوق داد و با اتصال به قرب الهی ، در ایمان خود استقامت
ورزید تا اینکه از دنیا رخت بربست.(طباطبایی، 1417 ، ج19 ، ص 344 ) قرآن کریم در
این زمینه از قول آسیه می‌فرماید: « .... و مرا از فرعون و کار او نجات ده و مرا
از گروه ستمگران رهایی بخش.» (تحریم/11)
ج. دفاع از
مظلومان و بی گناهان : قرآن کریم در جریان معرفی آسیه نمونه ای از دفاع از مظلوم
را نشان می‌دهد.بعد از آنکه مادر موسی هنگام حمل و تولد فرزندش احساس خطر کرد ، به
دستور خدوند نوزاد را در صندوقی گذاشت و به دریا انداخت .پس از آنکه صندوق از آب
گرفته شد و آن را نزد فرعون بردند، در صندوق را باز کرده ، نوزاد پسر را در آن
مشاهده کردند.در این هنگام گروهی از حامیان فرعون که در کاخ او حاضر بودند ، فرعون
را تحریک نمودند و گفتند: ظاهرا این طفل همان پسر بنی‌اسرائیلی است که تو دنبالش
هستی و می‌خواهی او را به قتل برسانی ! فرعون هم تحت تأثیر کلام آنها قرار گرفت و
مصمم شد تا موسی را بکشد.ولی آسیه میانجی گری نموده و مانع از این عمل شنیع شد.« همسر فرعون (چون
دید آنها قصد کشتن کودک را دارند) گفت
(این طفل) نور چشم من و توست او را نکشید شاید برای ما مفید باشد.یا او را به
عنوان پسر خود برمی گزینیم! و آنها نمی فهمیدند ( که دشمن اصلی خود را در آغوش
خویش می‌پرورند.)»(قصص /9 )
د. آگاهی
آسیه از تولی و تبری : در داستان زندگی آسیه دوستی با خدا و دوستان او و همچنین
دشمنی با دشمنان خدا و دشمنان دوستان خدا به صورت زیبا قابل مشاهده است ؛ زیرا او
هنگامی که یقین به پیامبری موسی (علیه السلام) پیدا کرد ، همواره به دوستی و ولایت
الهی و پیامبرش گردن نهاده و پافشاری نمود و در مقابل از فرعون و عمال او اظهار
بیزاری و تبری جست. با توجه به آیه 11 سوره تحریم این برائت را می‌توان در دو
مرحله مشاهده نمود ، مرحله اول ، در راز و نیازهایش با خدا ، چرا که از خدا خانه
ای در بهشت می‌طلبد به این مفهوم که او از خانه دنیوی و مصاحبتش با فرعون ناراضی
است و در مرحله بعدی که در آن جا صریحا بیزاری و نفرت خود را از فرعون اعلام می‌کند
و از خدا می‌خواهد او را از کفر وستم فرعون نجات دهد.(عباسی مقدم،1379، ص 422)
ه. هدایت و
ارشاد دیگران : آسیه نه تنها در زمینه وظایف فردی در حد اعلای انسانی بود بلکه از
وظایف اجتماعی خود نیز غافل نشد و تا جایی که توان داشت در راه هدایت و ارشاد
دیگران کوشا بود . زمانی که مانع از کشته شدن حضرت موسی (علیه اسلام) شد و با نجات
و پرورش موسی در بنیان نهادن نهضت او کمک شایانی نمود.همچنین مظلومان را یاری نموده
و همیشه مستمندان را تصدیق نموده و برایشان مادری مهربان بود.(دشتی ، بی تا،
89)
این شاخص ها
سبب می‌شود تا آسیه (سلام الله علیها) به عنوان الگوی صبر و استقامت در برابر سختی
ها معرفی گردد.یعنی ویژگی هایی که برای ایشان ذکر شده باعث می‌شود تا ایشان به مقام
صبر و استقامت نایل آید.این صبر گاه در برابر گناهان ، گاه در اطاعت و گاه بر
حوادث تلخ روزگار است. اگر این سه قسم صبر در انسان جمع شود ، انسان به خوبی آرامش یافته و هر گونه
اضطراب را از خود دور می‌کند.در مورد این بانوی بزرگوار هم می‌توان گفت این سه قسم صبر در حد اعلای خود
وجود داشته است؛ زیرا می‌بینیم ایشان با بیزاری از شرک و کفر و دوری از عمل فرعون
و غلبه بر محیط فاسد خویش، به بهترین نحو، خود را از گناهان رهانید و در برابر
آنها صبر نمود و نیز با ایمان به خدا و پرستش و
عبادت او در خفا به طریق احسن ، حق طاعت و بندگی را بجا آورد.همچنین می‌توان
به صبر در برابر مشکلات و گرفتاری های
روزگار ، همچون تحمل همنشینی با فرعون و صبر در برابر ظلم و ستم های او مخصوصا صبر
در برابر آزار و شکنجه های فرعون که برای بازگرداندن وی از ایمانش اعمال می‌داشت
، اشاره نمود.
با مراجعه
به آیات قرآن نیز می‌توان این مطلب را تأیید نمود که ایشان ، الگوی مقاومت برای زنان و مردان می‌باشند.در برخی از تفاسیر در
مورد آیه یازده سوره تحریم بیان شده است که این آیه مومنین را تشویق می‌کند تا در
برابر شدائد صبور باشند و در مقابل سختی ها و مشکلات همچون آسیه (سلام الله علیها)
پایداری کنند.(سمرقندی ،بی تا، ج3: ص 189)
نتیجه گیری:
از آنچه
گفته شد می‌توان نتیجه گرفت آسیه الگوی
ایمان راسخ ، توکل و مقاومت است.عواملی همچون وضعیت نابسامان اجتماعی ،
فشارهای روحی و روانی محیط ، همسر و.... مجوزی برای ترک اطاعت از خدا و و تقوا
نیست.زرق و برق و جلال وجبروت ساختگی دستگاه عظیم فرعونی در تاریخ نمونه است
، همچنان که فشار و شنکجه های سخت فرعون و
عمال او مثال زدنی است ، با این وجود آسیه
از مسیر ایمان به خدا باز نماند و تا پای جان مقاومت نمود و خود را فدای معبود
حقیقی کرد.او نشان داد که اگر در قلب کفر و ظلم هم که باشی می‌توان با ایمان راسخ
مقاومت نمود.
کتابنامه:
قرآن کریم
آل سعدی ،
عبدالرحمن بن ناصر، تیسیر الکریم ، بیروت ، مکتبه النهضه العربیه،
1408ق .
ابن عاشور ،
محمدبن طاهر ؛ التحویر و التنویر ، بی تا .
ابن بابویه
قمی (شیخ صدوق) محمد بن حسین، خصال ، چاپ
پنجم، تهران دارلکتب الاسلامیه ، ، بی تا.
ابو الفتوح
رازی ،حسین بن علی، روض الجنان ، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس ، 1408ق
.
اعرافی ،
علیرضا ، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن ،ج2، قم ، انتشارات
سمت، 1372.
امینی،
ابراهیم ، اسلام و تعلیم وتربیت 2، چاپ اول ، تهران ، انتشارات انجمن اولیاء و
مربیان، 1372.
اندلسی،
ابوحیان محمدبن یوسف ،تفسیر البحر المحیط ، ج10، بیروت ، دارالفکر، 1420.
جلالوند،
علی ، آسیه الگوی مقاومت ، قم سازمان تبلیغات اسلامی ، انتشارات نور السجاد ،
1380،
جوادی آملی
، زن در آینه جلال و جمال، چاپ هشتم ، مرکز ، قم،
نشر اسراء، 1381.
دستغیب
شیرازی ، عبدالحسین ، زندگانی فاطمه الزهراء (س) و زینب کبری (س) ، بی تا.
دشتی ، سید
محمود، دایره المعارف قرآن کریم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ،
قم، بی تا.
سیوطی ،الدر
المنثور فی تفسیر المأثور ، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشی ، نجفی ، 1404.
طباطبایی ،
سید محمدحسین ، المیزان فی تفسیرالقرآن ، قم ، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، 1417ق
، چاپ پنجم.
گرجی ، منیر
،نگرش قرآن بر حضور زن در تاریخ انبیاء ، چاپ دوم ، چاپ ونشر سازمان تبلیغات
اسلامی ، 1376ش .
عباسی مقدم،
مصطفی، اسوه های قرآنی وشیوه های تبلیغی آنان، قم ف انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
، 1379.
قمی ،عباس
، سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار ،
بی جا، نشر دارالاسوه .
محمدی
اشتهاردی ، محمد، قصه های قرآن ، تهران ،
موسسه انتشارت نبوی ، 1378.
مجلسی ،
محمد باقر ، بحارالانوار ، بیروت ، موسسه الوفاء ، 1404.
مکارم
شیرازی، ناصر ، پیام قرآن، معرفت و شناخت ، ج 1 ، تهران ، دارالکتب الاسلامیه ،
1377.
مهدوی زاده ، حسین ، اموزه های اسلامی در باب تقلید از الگوها ، مجله معرفت ، شماره 67، 1382.